Cơ sở cho chiến lược an ninh của Nga rất đơn giản: Giữ vành đai láng giềng ổn định, làm NATO yếu, giữ Trung Quốc ở gần và khiến Mỹ tập trung vào nơi khác. Khi thấy môi trường an ninh xung quanh ổn định và có thể tiên đoán được, thì Nga không có nhu cầu can thiệp. Nhưng khi nảy sinh sự bất ổn và khủng hoảng xuất hiện, thì Nga phản ứng mạnh mẽ.
Thời gian gần đây người ta nói nhiều về sự khó đoán của chính sách đối ngoại Nga và sự không chắc chắn là kết quả của việc đó. Trên thực thế, những lợi ích của Moskva khá giới hạn và chỉ tập trung vào những nước bên ngoài gần kề. Hiểu cách nước Nga ưu tiên những thách thức an ninh của mình và cách nước này đánh giá tình hình an ninh biên giới là điểm khởi đầu để làm rõ phần lớn sự không chắc chắn ở lục địa Á-Âu ngày nay. Phân tích này tập trung vào những tình huống quan trọng mà năm nay có thể phát triển thành những thách thức thiết yếu với lợi ích của Nga, gây ra phản ứng của Moskva.
Đã hai năm kể từ khi nước Nga thấy mình ở giữa cơn lốc địa chính trị. Liệu Nga có thể tránh cơn lốc này một cách có chủ tâm không? Chúng tôi nghĩ là không. Về bản chất, gió nổi lên do áp lực chênh lệch giữa các vùng. Trong chính trị cũng tương tự như vậy, xung đột nổi lên từ một thay đổi trong cân bằng quyền lực và sự phá hủy hiện trạng. Sự sụp đổ của các chế độ tại Ukraine và Trung Đông tạo ra các vùng áp suất thấp, kéo các quốc gia láng giềng vào trận bão khu vực. Sau khi thấy mình ở trong một cơn bão mạnh, Moskva đã có sự lựa chọn. Nga đã có thể hạ thấp các lá buồm của mình và đi xuôi chiều gió, nhưng Nga muốn giữ hướng đi của mình cho dù điều đó nghĩa là phải đi ngược chiều gió.
Sự tấn công của Moskva đã đạt được thành công: Nước Nga đang nắm giữ thế chủ động và xử lý khủng hoảng một cách khôn ngoan cho mục đích riêng của mình. Tuy nhiên, trong mấy tháng gần đây, Nga đánh trượt ít nhất hai cú đòn nhạy cảm. Cú thứ nhất, tính sai hậu quả của những sự phản kháng của quần chúng ở Kiev vào cuối năm 2014; cú thứ hai, đánh giá thấp nguy cơ một sự khiêu khích quân sự của Thổ Nhĩ Kỳ trong chiến dịch của Nga tại Syria. Dù Moskva có cẩn trọng đến mấy chăng nữa trong chính sách đối ngoại, thì những điểm mù vẫn cứ gây rắc rối cho bất kỳ người điều hành có kinh nghiệm nào.
Trong thế giới quan của mình, Nga là nước lớn theo chủ nghĩa sô-vanh và là đấu thủ có quyền lực cứng. Nước Nga hiện đại là một bên tham gia duy trì hiện trạng, tập trung chủ yếu vào các nước gần nhất. Không phải những ưu tiên về an ninh cũng như tài nguyên buộc Moskva phải triển khai sức mạnh vượt ra ngoài biên giới quốc gia hàng nghìn km.
Cơ sở cho chiến lược an ninh của Nga rất đơn giản: giữ vành đai láng giềng ổn định, làm NATO yếu, giữ Trung Quốc ở gần và khiến Mỹ tập trung vào nơi khác. Nga ủng hộ và tuân thủ các quy tắc quốc tế, nhưng chỉ đến khi một bên thứ ba làm hỏng hiện trạng và làm tổn hại đến các lợi ích an ninh của Moskva. Khi thấy môi trường an ninh xung quanh ổn định và có thể tiên đoán được, thì Nga không có nhu cầu can thiệp. Nhưng khi nảy sinh sự bất ổn và khủng hoảng xuất hiện, thì Nga phản ứng mạnh mẽ.
Lôgích của đường phân giới Mỹ-Nga
Nga nhìn vị thế của mình trong địa chính trị ngày nay như thế nào? Rõ ràng là sự cạnh tranh giữa hai trung tâm địa chính trị trọng yếu – là Mỹ và Trung Quốc – trong việc xác định các quy tắc của trật tự quốc tế là một quá trình minh định của thế kỷ XXI. Và khi khối Đại Tây Dương đang dần mất đi trọng lượng của mình, Mỹ đã dịch chuyển từ mở rộng sang bảo vệ chỗ đứng của mình. Chiến lược này của Mỹ có thể được gọi là “vùng khép kín mới”, nghĩa là, tạo ra các vùng riêng biệt được bao bọc chống lại các đối thủ (đầu tiên và quan trọng nhất là Trung Quốc) bằng các rào cản kinh tế, chính trị và các loại khác.
Kết quả là Moskva đánh giá chính sách của Mỹ đối với Nga như một cuộc tấn công phòng ngừa được thực hiện trước khi Nga khôi phục vị thế lịch sử của mình sau thời kỳ khủng hoảng. Theo đánh giá của Moskva, Washington nhìn thấy khả năng của Nga, bị kẹp sâu trong lục địa, khó trở thành một đối thủ kinh tế quan trọng và do đó không thể thành lập một trung tâm quyền lực thay thế tại lục địa Á-Âu.
Một nước Nga suy yếu sẽ khiếp sợ sự bành trướng của Trung Quốc, và buộc phải trở thành một đối tác của Mỹ trong dự án lớn của Washington ở thế kỷ XXI: Kiềm chế Trung Quốc. Và chừng nào giới tinh hoa Mỹ còn hướng tới mục tiêu lãnh đạo toàn cầu, thì không có sự thay thế cho chiến lược làm suy yếu Nga của Mỹ. Và tìm kiếm một âm mưu trong chiến lược này là vô ích – Nga chỉ tình cờ xuất hiện trong kế hoạch của Mỹ. Dù giới tinh hoa Nga thân Mỹ hoặc chống Mỹ cũng không quan trọng với Washington; quan điểm của họ chỉ ảnh hưởng đến cách Mỹ giành được mục tiêu. Khi Putin là tổng thống Nga, Washington không khen đối thủ để tránh rắc rối, và có thể dễ dàng ngáng chân Moskva.
Do giới tinh hoa Mỹ không từ bỏ ý định lãnh đạo toàn cầu, nên Moskva không thể cứ ở thế yếu. Nga luôn luôn phải chịu áp lực ngày càng lớn từ các nền văn minh đối thủ ở phía Tây và phía Nam. Mục tiêu của cuộc chiến trừng phạt hiện nay là làm Nga kiệt quệ, khiến Nga sử dụng cạn kiệt nguồn tài nguyên có giới hạn của mình, tạo ra những cảm giác về sự tuyệt vọng và tất yếu sụp đổ trong công chúng. Trong hoàn cảnh này, Nga lựa chọn né tránh các cuộc tấn công trực diện và đánh lạc hướng người tấn công, chuyển tiền tuyến ra xa lãnh thổ của mình.
Nỗ lực đầu tiên của Nga giành thế chủ động là "chuyển hướng về phương Đông" và Hội nghị thượng đỉnh BRICS 2015 tại Ufa, nhằm huy động các đồng minh. Nhưng nỗ lực này chỉ thành công một phần. Các nước BRICS không sẵn sàng hy sinh mối quan hệ của họ với Mỹ, và “chuyển hướng” đã không thể mang lại kết quả nhanh chóng làm ảnh hưởng đến cân bằng quyền lực hiện tại.
Nỗ lực thứ hai thành công hơn là chiến dịch của Nga ở Syria. Sự kiệt quệ của châu Âu vì Ukraine và khủng hoảng di cư đóng góp vào thành công này. Nhưng lý do chính là sự bế tắc trong chính sách của Mỹ, giữa mục tiêu được tuyên bố là lật đổ Bashar al-Assad và không thể cho phép IS chiến thắng.
Trong khi cố gắng tìm một lối ra, Mỹ tạm thời quyết định chấp nhận đề nghị của Nga thay đổi trò chơi. Nhưng mục tiêu chung bắt Moskva đầu hàng không bao giờ mất. Và mặc dù đây không phải là một mục tiêu ngắn hạn chủ chốt, nhưng Washington sẽ luôn sử dụng các khả năng có thể nhằm làm suy yếu Moskva.
Khủng hoảng ở Syria và xung đột với Thổ Nhĩ Kỳ
Theo quan điểm của Nga, cho phép IS giành quyền kiểm soát Syria và Iraq đồng nghĩa với một dòng mới những kẻ khủng bố được đào tạo kỹ đổ vào Bắc Kavkaz và Trung Á trong 5 năm. Theo một số ước tính, trong số 70 nghìn chiến binh IS, có đến 5.000 hoặc là người Nga hoặc công dân của các nước SNG. Khi trở về nhà họ sẽ có ảnh hưởng rất lớn đến tình hình vốn đã mong manh trong các nước cộng hòa của Nga ở Caucasus và Trung Á. Trong bối cảnh này, Moskva tin rằng chống lại người Hồi giáo ở Trung Đông đỡ tốn kém hơn tại Nga.
Chiến lược của Nga tại Syria đang thuận lợi, giành nhiều thắng lợi với nguồn lực tối thiểu và mức độ liên quan tương đối thấp. Để có cái mình muốn, Nga sẽ không hủy diệt hoàn toàn mà chỉ cần làm rối loạn cơ sở hạ tầng của khủng bố. Nga có thể bảo vệ chế độ thân thiết tại Damascus dưới hình thức này hay hình thức khác, tăng cường căn cứ hải quân lớn đầu tiên của mình ở Địa Trung Hải và duy trì vai trò lãnh đạo trong các dự án khí đốt ở ngoài khơi Syria, Cyprus và Israel.
Nga sẽ củng cố vị trí của mình tại Trung Đông với tư cách là một quốc gia có thể thực hiện các chiến dịch quân sự viễn chinh. Chiến dịch tại Syria thể hiện tính hiệu quả, độ chính xác và độ tin cậy về khả năng vũ khí của Nga, liên lạc bằng vệ tinh và hệ thống định vị GLONASS. Tất cả điều này chứng tỏ rõ ràng Moskva giữ đầy đủ chủ quyền trong chiến tranh ở thế kỷ XXI.
Lợi ích tiềm tàng Nga có được từ chiến dịch Syria là rất lớn, nhưng rủi ro cũng lớn như vậy. Nga vô tình đã gây ra sự đối đầu với một cường quốc khu vực quan trọng là Thổ Nhĩ Kỳ. Mối quan tâm của Ankara là lật đổ Bashar al-Assad, và sử dụng cuộc chiến với IS chống lại các nhóm vũ trang người Kurd ở Syria. Đây không phải lần đầu tiên sự khác biệt khu vực phát sinh giữa Nga và Thổ Nhĩ Kỳ, nhưng cũng đã một thế kỷ trôi qua kể từ khi họ sử dụng vũ lực chống lại nhau.
Kịch bản xấu nhất là Ankara và Moskva có thể trở thành những bên đầu tiên tham gia một cuộc cách mạng rơi vào chiến tranh, nơi không có biên giới hoặc hàng nghìn nạn nhân, nhưng là nơi thiệt hại nặng nề về các vệ tinh không gian, hệ thống thông tin liên lạc, các trung tâm hậu cần và cơ sở hạ tầng Internet.
Tuy nhiên, rủi ro tiềm ẩn lớn nhất của Nga là bị kéo vào cuộc đối đầu Sunni-Shiite của Iran, đang bị liên minh các quốc gia theo dòng Sunni do Saudi Arabia dẫn đầu chống lại. Khi tính đến việc đa số người Hồi giáo Nga là người Sunni, Moskva nên đặc biệt thận trọng.
Trong bối cảnh này, Nga sẽ khó đảm bảo ủng hộ người Sunni ở Syria hiện đang chống IS. Dựa trên kinh nghiệm ở Chechnya, Nga sẽ hướng đến giải quyết cuộc xung đột Syria bằng cách cho phép chế độ này hợp tác với các nhà lãnh đạo của cộng đồng người Sunni hiện đã sẵn sàng tham gia cuộc chiến chống khủng bố. Trong trường hợp thành công, họ sẽ là người lấp đầy khoảng trống quyền lực sau khi IS thất bại, giống như những gì đã xảy ra với gia đình Kadyrov ở Chechnya.
Căn bệnh ung thư khủng bố thánh chiến
Các khu vực nơi các nhóm thánh chiến vũ trang hoạt động dĩ nhiên liên kết chặt chẽ với nhau. Dòng chảy các chiến binh từ Palestine, Libya, Syria và Afghanistan đến Caucasus và Trung Á và trở lại đang là một vấn đề cấp bách. Thậm chí nếu các liên minh chiến đấu chống khủng bố ở Syria thành công thì cũng không phải là họ thắng chủ nghĩa khủng bố nói chung. Hầu hết các chiến binh thiện nghệ nhất và chỉ huy của họ chỉ cần di chuyển từ Syria đến các nước khác (Iraq, Libya, Mali, Afghanistan, Somalia và v.v.). Cuộc khủng hoảng không thể khắc phục được đang đe dọa các thể chế nhà nước ở Trung Đông và châu Phi cũng khuyến khích khả năng phục hồi của lính đánh thuê thánh chiến. Hơn nữa, trong vài năm qua lính đánh thuê như vậy đã đến để tổ chức các mạng lưới kinh tế tội phạm toàn cầu và tìm sự hỗ trợ của một số giới chức nhà nước. Các nhóm như vậy mất rất ít chi phí để duy trì và có thể đủ để gây mất ổn định toàn bộ một khu vực.
Giống như một căn bệnh ung thư, chủ nghĩa khủng bố quốc tế là nguy hiểm vì nguy cơ di căn, và đúng là khó dự đoán sự xuất hiện của nó ở một nơi nào đó hoặc trong một thời gian nhất định. Kịch bản tồi tệ nhất đối với Nga sẽ là sự sụp đổ của một quốc gia Trung Á yếu và nghèo, và sự biến đổi của nó thành một lãnh thổ không thể kiểm soát do các nhóm vũ trang có cách giải thích riêng về luật Sharia cai trị. Triển vọng này là đặc biệt nguy hiểm lúc này, khi mà Nga không có nhiều nguồn lực hỗ trợ các đồng minh như đã làm bốn năm trước; việc giảm mạnh đầu tư cho Kyrgyzstan là triệu chứng đầu tiên.
Trụ cột chính chống lại kịch bản Trung Á này là nền kinh tế Nga. Các cuộc cách mạng và nội chiến đều có động lực nhân khẩu của chính chúng, và chừng nào những người đàn ông trẻ tuổi từ Tajikistan, Uzbekistan và Kyrgyzstan có thể đến và làm ăn sinh sống tại Nga, họ sẽ không tham gia phong trào thánh chiến để lật đổ chế độ chính trị ở nước mình. Triệu chứng đầu tiên của mối đe dọa mới xuất hiện sẽ không phải là các sự kiện chính trị trong nước ở các nước cộng hòa hậu Xô Viết nghèo, mà là sự tăng trưởng qua thống kê trong các lĩnh vực của nền kinh tế Nga vốn vẫn dựa vào lao động không có tay nghề đông đảo, như xây dựng, bán lẻ và bán buôn thương mại, nhà ở và dịch vụ cộng đồng.
Cùng với việc giảm tăng trưởng trong lĩnh vực xây dựng của Nga, tình huống khó khăn nhất trong năm 2016 sẽ ở Tajikistan, nơi các nhà lãnh đạo hiện nay đang làm các căng thẳng trầm trọng hơn qua việc thẳng tay đàn áp phe đối lập Hồi giáo. Biện pháp này bị coi là vi phạm hiện trạng, một bộ quy tắc hòa bình chấm dứt cuộc nội chiến 1992-1997 tại nước này. Vào thời điểm đó, cho phép người Hồi giáo tham gia đời sống chính trị là một trong những điều kiện quan trọng nhất để kết thúc đối đầu. Sự chống đối đảng Phục Hưng Hồi giáo của các nhà chức trách Tajik đã leo thang, tạo ra mối đe dọa về một liên minh chiến thuật với nhiều nhóm cực đoan hơn. Khả năng về một cuộc nội chiến mới ở Tajikistan tất yếu sẽ buộc Nga phải can thiệp.
Tình hình tại Nagorny-Karabakh
Cuộc xung đột Nagorny-Karabakh vẫn là một trong những thách thức nguy hiểm nhất ở vùng Caucasus. Đã sang năm 2016 mà mỗi bên xung đột vẫn không có bất kỳ dấu hiệu thỏa hiệp nào về các vấn đề mấu chốt như: vị thế của Nagorny-Karabakh và một số vùng lãnh thổ Azerbaijan khác do lực lượng Armenia kiểm soát cũng như vấn đề người tị nạn.
Khả năng cuộc xung đột Nagorny-Karabakh trầm trọng thêm làm cả Nga và phương Tây lo sợ. Việc làm "tan băng" có thể dẫn đến triển khai quân gìn giữ hòa bình quốc tế lại khiến Iran lo lắng, dù nước này tuyên bố xung đột phải được giải quyết không có sự tham gia của bất kỳ quyền lực bên ngoài nào. Tuy nhiên, trong bối cảnh hợp tác chiến lược giữa Azerbaijan và Thổ Nhĩ Kỳ cũng như giữa Armenia và Nga, cuộc đối đầu Nga-Thổ làm tăng nguy cơ xung đột lây lan vượt xa khu vực Caucasus.
Đối với Nga, sự tan vỡ của hiện trạng mong manh này sẽ mang lại những hậu quả kinh khủng. Trước hết, nó đưa ra câu hỏi về triển vọng của các dự án tích hợp Á-Âu (Tổ chức hiệp ước an ninh tập thể - CSTO và Liên minh kinh tế Á-Âu - EEU), vì không có sự đồng thuận giữa các thành viên về hỗ trợ chính trị và quân sự cho Armenia. Thứ hai, nó có khả năng làm sâu sắc xung đột về lợi ích giữa Moskva và Baku, và thậm chí có thể lặp lại kịch bản của Gruzia năm 2008. Thứ ba, sự suy yếu vị thế của Nga chắc chắn sẽ dẫn đến một số người đề nghị quốc tế hóa rộng hơn tiến trình hòa bình, điều này tất yếu sẽ làm giảm ảnh hưởng của Nga.
Hai điều kiện chính cần có cho kịch bản tiêu cực phát triển tại Nagorny-Karabakh là sự xấu đi của cuộc đối đầu Nga-Thổ, và sự leo thang vô cớ là kết quả của các vụ xô xát ngày càng tăng trên biên giới. Cuộc xung đột với Moskva có thể đẩy Ankara đến chỗ tăng cường hỗ trợ quân sự cho Azerbaijan nhằm tăng sức ép lên cả Nagorny-Karabakh không được công nhận lẫn chính Armenia. Tuy nhiên, cán cân quân sự và chính trị giữa Yerevan và Baku sẽ không cho phép bên nào đạt được lợi thế áp đảo, và sẽ kiềm chế xung đột.
(còn tiếp)
* Bài viết trên National Interest của các tác giả Andrey Bezrukov là cố vấn chiến lược tại Rosneft và Phó Giáo sư tại Đại học MGIMO (Nga); Mikhail Mamonov là nhà phân tích cao cấp thuộc Nhóm Phân tích Chính sách Đối ngoại và có vấn của Quỹ Đầu tư Nga – Trung; Sergey Markedonov là nhà phân tích cao cấp thuộc Nhóm Phân tích Chính sách Đối ngoại và Phó Giáo sư tại Đại học Quốc gia Nga; Andrey Sushentsov là Phó Giáo sư tại Đại học MGIMO, giám đốc chương trình tại Valdai Club và giám đốc thuộc Nhóm Phân tích Chính sách Đối ngoại.
