Tại Hội nghị toàn quốc tổng kết việc thực hiện Nghị quyết 36-NQ/TW (2004) và các văn bản chỉ đạo của Bộ Chính trị, Ban Bí thư về công tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài do Bộ Ngoại giao tổ chức ngày 25/12, Thủ tướng Phạm Minh Chính một lần nữa khẳng định rằng người Việt Nam ở nước ngoài là bộ phận không thể tách rời của cộng đồng dân tộc Việt Nam. Trên nền tảng đó, Thủ tướng nhấn mạnh yêu cầu “khơi thông, huy động hiệu quả mọi nguồn lực của người Việt Nam ở nước ngoài phục vụ phát triển đất nước, nhất là trong các lĩnh vực khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và các đột phá chiến lược”.
Thông điệp này tiếp nối và cụ thể hóa tinh thần chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm về việc xây dựng cơ chế vượt trội nhằm thu hút 100 Việt kiều trong lĩnh vực công nghệ thông tin về phục vụ đất nước. Có thể nói, ở cấp cao nhất, từ nhận thức đến quyết tâm chính trị, Đảng và Chính phủ đã có sự thống nhất rất rõ ràng: coi Việt kiều không chỉ là đối tượng vận động, mà là nguồn lực chiến lược cho phát triển quốc gia trong giai đoạn mới.
Tuy nhiên, khoảng cách lớn nhất hiện nay không nằm ở chủ trương, mà ở khâu tổ chức thực hiện. Bởi nếu chỉ dừng lại ở những thông điệp đúng, trúng và truyền cảm hứng, mà thiếu các cơ chế cụ thể, thiếu đầu mối rõ ràng, thiếu quy trình vận hành hiệu quả, thì mong muốn “khơi thông nguồn lực” rất dễ rơi vào tình trạng nói nhiều, làm ít, hoặc làm nhưng không đến nơi đến chốn.
Trong quá trình tiếp xúc với nhiều Việt kiều có trình độ chuyên môn cao, đặc biệt trong các lĩnh vực Việt Nam đang rất cần như chip bán dẫn, viễn thông, công nghệ anten, trí tuệ nhân tạo…, có thể cảm nhận rõ một điểm chung: họ không thiếu nhiệt huyết cống hiến cho quê hương. Những chuyên gia như TS. David Nghiêm, Phó trưởng khoa Cullen College, nguyên Giám đốc Trung tâm Viễn thông Đại học Houston, Giám đốc TMA (Talented Minds Agency), người từng tham gia phát triển công nghệ anten cho các thế hệ iPhone, là minh chứng sống động cho tiềm năng và năng lực của đội ngũ trí thức Việt Nam ở nước ngoài.
Nhưng điều khiến họ băn khoăn là khi Tổng Bí thư, Thủ tướng quyết tâm như vậy, thì Việt kiều thực sự muốn về nước cống hiến, sẽ phải liên hệ với ai? Cơ quan nào là đầu mối tiếp nhận? Ai sẽ giới thiệu cho họ biết bộ, ngành, địa phương nào đang cần chuyên môn của họ, cần ở mức độ nào, cho mục tiêu cụ thể gì? Và quan trọng hơn, sau khi về nước, họ sẽ được trao quyền hạn, trách nhiệm và không gian hành động ra sao để phát huy hết năng lực?
Đây chính là “nút thắt” lớn nhất hiện nay. Không phải nút thắt về lòng yêu nước, cũng không hẳn là nút thắt về chính sách ưu đãi vật chất, mà là nút thắt về thể chế vận hành và tổ chức kết nối. Khi không có một “cửa” rõ ràng, không có một “chủ thể chịu trách nhiệm” cụ thể, thì chủ trương có đúng đến đâu, nguồn lực quý giá ấy vẫn rất khó được kích hoạt hiệu quả.
Muốn tháo gỡ nút thắt này, trước hết cần thay đổi tư duy từ “kêu gọi chung chung” sang “đặt hàng cụ thể”. Chúng ta không thể chỉ nói rằng Việt Nam cần Việt kiều về đóng góp cho khoa học - công nghệ, mà phải chỉ ra rất rõ: ngành nào đang thiếu gì, dự án nào đang cần ai, trong thời gian bao lâu, với mục tiêu đo đếm được. Cũng giống như trong quản trị doanh nghiệp hay quản lý dự án lớn, không thể thu hút nhân tài bằng những lời hiệu triệu chung chung, mà phải bằng những bài toán cụ thể, có đầu ra rõ ràng.
Trên cơ sở đó, cần thiết lập một đầu mối quốc gia đủ thẩm quyền và đủ năng lực để kết nối, điều phối và “đặt hàng” nguồn lực Việt kiều. Đầu mối này không chỉ dừng ở vai trò lễ tân hay vận động, mà phải có khả năng làm việc trực tiếp với các bộ, ngành, địa phương, viện nghiên cứu, doanh nghiệp lớn để tổng hợp nhu cầu thật, nhu cầu sống, từ đó chủ động tìm kiếm và mời gọi những Việt kiều phù hợp. Nếu mỗi bộ, ngành, địa phương tự làm theo cách riêng, thiếu sự phối hợp, thì rất dễ dẫn đến manh mún, chồng chéo và lãng phí cơ hội.
Song song với đó, cần xây dựng một cơ sở dữ liệu mở, minh bạch về nhu cầu sử dụng chất xám Việt kiều. Đây không chỉ là danh sách “ai là Việt kiều giỏi”, mà quan trọng hơn là “Việt Nam đang cần gì”. Khi một chuyên gia Việt kiều truy cập, họ có thể biết ngay lĩnh vực nào đang thiếu, dự án nào đang triển khai, yêu cầu chuyên môn ra sao, cơ chế làm việc thế nào. Minh bạch thông tin chính là chìa khóa để tạo niềm tin và giảm chi phí kết nối.
Một giải pháp quan trọng khác là phải mạnh dạn trao quyền, trao không gian thử nghiệm cho Việt kiều, nhất là trong các lĩnh vực công nghệ cao và đổi mới sáng tạo. Nếu chỉ mời họ về làm cố vấn hình thức, tham gia hội thảo, phát biểu truyền cảm hứng, thì sẽ là sự lãng phí rất lớn. Điều Việt kiều cần không chỉ là danh vị, mà là cơ hội được làm việc thực chất, được thử nghiệm, được thất bại có kiểm soát và được bảo vệ trong khuôn khổ pháp lý rõ ràng.
Cuối cùng, tinh thần “Nhà nước kiến tạo, cộng đồng tiên phong, trong - ngoài đồng hành” mà Thủ tướng nhấn mạnh phải được cụ thể hóa bằng những cơ chế phối hợp linh hoạt giữa Nhà nước, doanh nghiệp, giới khoa học, cộng đồng Việt kiều. Nhà nước không thể và không nên làm thay tất cả, nhưng Nhà nước phải đóng vai trò kiến tạo luật chơi, tạo niềm tin và bảo đảm rằng mọi đóng góp chân chính đều được ghi nhận và sử dụng đúng chỗ.
Thu hút Việt kiều không chỉ là câu chuyện của tình cảm hay lời kêu gọi, mà trước hết là bài toán quản trị quốc gia trong kỷ nguyên cạnh tranh nguồn lực chất xám toàn cầu. Khi chúng ta trả lời được một cách thuyết phục câu hỏi: “Ai cần, cần để làm gì và làm như thế nào”, thì khi đó, chỉ đạo của Tổng Bí thư và Thủ tướng mới thực sự đi vào cuộc sống, biến quyết tâm chính trị thành động lực phát triển thực chất cho đất nước.
