Dù luôn tuyên bố không thiên vị bất kì bên nào có tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông, nhưng Mỹ cho rằng các bên cần phải giải quyết bất đồng phù hợp luật pháp quốc tế, không sử dụng vũ lực. Cách diễn đạt này dẫn đến việc một số người nhầm rằng Mỹ giữ thái độ trung lập, riêng Trung Quốc thì nói rằng Washington “thiên vị”.
Tuy nhiên, trước câu hỏi của đại diện Trung Quốc về khái niệm “trung lập” trong vấn đề Biển Đông, Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ đã nói rõ rằng tính trung lập kia chỉ xét đến thái độ với “các bên có tuyên bố chủ quyền”, chứ không phải là về cách thức giải quyết tranh chấp.
Trong bài phát biểu đề dẫn tại cuộc hội thảo lần thứ năm về Biển Đông do Trung tâm nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) tổ chức tại Washington ngày 21/7, ông Russel nói: “Chúng tôi không trung lập khi nói đến việc tuân thủ luật pháp quốc tế. Chúng tôi sẽ hành động mạnh mẽ để buộc các bên tuân thủ luật lệ… Chúng tôi đang thúc đẩy các bên làm sống lại tinh thần hợp tác”. Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ cũng cho biết, Washington đang hối thúc các bên có tranh chấp ở Biển Đông tạo dựng bầu không khí và các điều kiện cần thiết để xử lý tranh chấp hòa bình, ngoại giao, đúng luật, dù có xuất hiện căng thẳng gần đây do một số hoạt động của Trung Quốc.
Theo ông Russel, mấu chốt chính nằm ở việc hạ nhiệt căng thẳng, tạo ra không gian để theo đuổi đường hướng giải quyết tranh chấp bằng biện pháp hòa bình như thông qua đàm phán, cơ chế trọng tài. Vị quan chức ngoại giao Mỹ khuyến khích tất cả các bên dừng ngay các hoạt động đi ngược lại tinh thần này – ví như việc xây dựng “đảo nhân tạo”, xây dựng các công trình, quân sự hóa các cấu trúc đảo. Gần đây, Bắc Kinh đã tiến hành xây “đảo nhân tạo” quy mô lớn ở Biển Đông, khiến nhiều nước trong khu vực và cộng đồng quốc tế lo ngại. Ông Russel cũng cho biết, Ngoại trưởng John Kerry sẽ thúc đẩy bước tiến trên mặt trận này tại Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF) được tổ chức tại Malaysia trong tháng tới và nói rằng “đây là một ưu tiên quan trọng".
Đề cập đến cách thức giải quyết tranh chấp bằng biện pháp hòa bình qua đối thoại song phương, ông Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ thừa nhận rất khó để theo đuổi tiến trình này với một bầu không khí như hiện nay. Dù không trực tiếp nhắc tới Trung Quốc, nhưng ông lưu ý các tuyên bố mang tính “đóng đinh” khẳng định chủ quyền “không thể tranh cãi” sẽ làm cho đối thoại thêm khó khăn. Tuy vậy, vẫn có những trường hợp xử lý thành công, ví như các tranh chấp giữa Indonesia và Philippines, Malaysia với Singapore, Bangladesh với Myanmar.
Đề cập đến hướng xử lý thứ hai – cơ chế trọng tài, ông Russel đặc biệt lưu ý vụ Tòa trọng tài Quốc tế ở La Haye đang xem xét đơn Philippines khởi kiện Trung Quốc. Ông nhấn mạnh, bất kể kết cục ra sao, Bắc Kinh và Manila đều phải tuân thủ phán quyết có tính ràng buộc của tòa, vì cả hai đều tham gia ký kết Công ước Liên hợp quốc về Luật biển (UNCLOS) năm 1982. “Tuân thủ luật pháp, cả Trung Quốc và Philippines đều phải có nghĩa vụ tuân thủ quyết định được đưa ra, dù có thích hay không” – ông Russel bình luận.
Ông nói rằng Washington sẽ kiên quyết bảo vệ lợi ích của mình theo những cách thức khác nhau: Tuân thủ các cam kết đồng minh, an ninh, trợ giúp có hiệu quả đối với các tổ chức tại khu vực, tiến hành các chiến dịch bảo vệ tự do hàng hải ở Biển Đông.
Trong phần cuối bài phát biểu, Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ khái quát: Mấu chốt không phải là các rạn đá, bãi cạn; vấn đề là luật lệ, là tình cảm láng giềng mà mọi người ai cũng muốn chung sống với.
