Gian nan
Theo PGS.TS Vũ Đức Lợi, Phó viện trưởng Viện Hóa học, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam, Phó chủ tịch Hội đồng khoa học tìm nguyên nhân cá chết, ban đầu hàng loạt các giả thiết về nguyên nhân được đặt ra như sự cố tràn dầu, động đất, dịch bệnh. Khi các giả thiết này dần được loại trừ thì việc tìm kiếm nguyên nhân cá chết rất khó khăn.
Giả thiết được Bộ Tài nguyên và Môi trường đưa ra tại cuộc họp ngày 27/4 cho rằng, có thể do thủy triều đỏ. Tuy nhiên, kết quả phân tích cho thấy, không phát hiện dấu hiệu tảo nở hoa trên diện rộng dù một số thời điểm bùng phát cục bộ về số lượng vi tảo xảy ra.
Các nhà khoa học kết luận, tảo nở hoa được ghi nhận tại một số thời điểm trong phạm vi hẹp có thể gây cá chết nhưng không phải là nguyên nhân gây cá chết hàng loạt.
Như vậy chỉ còn giả thiết cá chết do nhiễm độc. Tuy nhiên, theo kết quả phân tích các mẫu nước biển và trầm tích thu được ở 4 tỉnh miền Trung từ ngày 19/4 đến ngày 29/4, các thông số cơ bản, hàm lượng kim loại nặng, hàm lượng phenol và cyanua đều nằm trong giới hạn cho phép, chỉ duy hàm lượng sắt tổng số trong mẫu trầm tích có xu hướng cao hơn các năm trước đây và trong mẫu trầm tích lấy bằng phương pháp lặn biển phát hiện thấy phenol với hàm lượng từ 0,2 đến 3,8 mg/kg.
Ngoài ra, trong mẫu cá phân tích, hàm lượng kim loại nặng và asen đều thấp hơn tiêu chuẩn theo quy định của Bộ Y tế.
Đúng vào thời điểm khó khăn đó, theo PGS Lợi, kết quả phân tích độc tố (phenol, cyanua) tại Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, Bộ Y tế và Đại học Sydney, Úc chỉ ra, trong nhiều mẫu cá chết thu được có hàm lượng độc tố cao. Các nhà khoa học nhận định, phải có một nguồn phát tán có hàm lượng phenol, cyanua đủ cao để gây chết cá.
Thời điểm đó, một vệt nước màu đỏ dài 1,5 km, rộng 10m xuất hiện ở xã Nhân Trạch, huyện Bố Trạch, Quảng Bình xuất hiện ngày 4/5 và vệt nước màu đỏ sẫm xuất hiện tại khu vực cảng Sơn Dương, Hà Tĩnh ngày 12/5/2016 đã dần hé lộ kịch bản cá chết.
Cá đã chết như thế nào
Các nhà khoa học đã thử độc tính của mẫu nước lấy từ hai nơi nói trên. Cá cũng được thả vào lọ chứa các mẫu nước này. Kết quả cho thấy, 80-100% cá chết trong thời gian từ 3-30 phút.
Mẫu nước cũng cho kết quả hàm lượng sắt trong cặn lơ lửng cao và có chứa phenol. Màu nước ở các vệt nước bất thường này không phải là màu của tảo nở hoa hay màu của phù sa tự nhiên mà là dạng keo sắt hấp thụ các độc tố như phenol, cyanua, là sản phẩm do hoạt động xả thải của con người gây ra.
Phân tích màng dịch nhầy bao bọc thân cá trên rạn san hô thu được ở Thừa Thiên Huế ngày 24/4/2016 cũng thu được hàm lượng sắt cao và có chứa phenol. Như vậy kịch bản cá chết đã sáng tỏ. Các nhà khoa học khi ấy đưa ra kết luận, độc tố hóa học, cụ thể là phenol, cyanua cùng với sự đóng góp của hợp chất chứa sắt là nguyên nhân chính gây ra sự cố hải sản chết hàng loạt.
Bản thân phenol và cyanua dạng tự do tan tốt và sẽ bị nước biển pha loãng nhanh, khó có thể gây hiện tượng cá chết tức thời trên diện rộng. Tuy nhiên, phenol, cyanua đã kết hợp phức sắt ở dạng keo (Mixel) xả ra môi trường biển. Nguồn xuất phát từ khu vực Vũng Áng, Hà Tĩnh.
 |
| Chất thải của nhà máy Formosa có chứa các độc tố phenol, cyanua, hydroxit sắt vượt mức cho phép gây ra hiện tượng hải sản chết hàng loạt. Các chất này kết hợp với nhau, được dòng hải lưu chảy hướng bắc nam đưa từ Hà Tĩnh vào Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, gây ra hiện tượng cá chết hàng loạt. Ảnh:Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam. |
Phức sắt dạng keo sẽ hấp phụ phenol, cyanua và các độc chất khác. Các độc chất này được làm giàu tới hàm lượng có thể gây độc cấp tính để hình thành cái gọi là “ổ độc di động”.
Trên đường đi theo chiều của dòng hải lưu từ Hà Tĩnh tới Thừa Thiên Huế, “ổ độc di động” sẽ làm chết cá do lớp màng nhầy của keo sắt làm tắc mang hoặc do tác động gây độc cấp tính của phenol, xyanua. Ngoài ra, cá chết có thể do thiếu hụt ôxy bởi sự chuyển hóa từ dạng sắt hóa trị 2 lên sắt hóa trị 3.
Trong quá trình di chuyển, phenol và cyanua sẽ được giải phóng dần và dạng keo này có thể bị lắng xuống đáy. Khi bị tác động của thủy triều và sóng, tại một số địa điểm, dạng keo này bị đẩy lên mặt nước tạo thành các vệt màu bất thường.
Đó chính là vệt màu đỏ xuất đỏ dài 1,5 km, rộng 10m ở xã Nhân Trạch, huyện Bố Trạch, Quảng Bình và vệt nước màu đỏ sẫm xuất hiện tại khu vực cảng Sơn Dương, Hà Tĩnh ngày 12/5/2016.
Ngày 1/6, Hội đồng khoa học đã có báo cáo gửi Bộ KH&CN kết luận về nguyên nhân cá chết, đồng thời chuyển cho GS Yasuki Maeda (Trường Đại học tổng hợp Osaka, Nhật Bản), chuyên gia trong lĩnh vực môi trường để nhận xét phản biện.
Ngày 4/6, GS Yasuki Maeda gửi bản nhận xét và đánh giá cao về tính khoa học của báo cáo cũng như kết luận trong báo cáo. Nhờ đó, Việt Nam có cơ sở khoa học định hướng tìm thủ phạm gây ra sự cố môi trường này.
Theo Tiền Phong, Zing
