LTS: Với chủ đề trách nhiệm phát ngôn trên mạng xã hội, VietTimes sẽ đối thoại với nhiều nhân vật có sức ảnh hưởng, được nhiều người biết đến.
Tiến sĩ Khoa học Đoàn Hương - người từng giảng dạy nhiều thế hệ sinh viên ở Khoa Văn và Khoa Báo chí Truyền thông (nay là Viện Đào tạo Báo chí và Truyền thông), Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - một lần nữa không ngại “vạ miệng” khi trao đổi riêng với VietTimes về chủ đề Trách nhiệm phát ngôn trên mạng xã hội (MXH).
Rối loạn nếu không pháp trị
- MXH ra đời đã làm thay đổi cách thức tương tác mỗi chúng ta. Tuy nhiên, đến nay, sau một thời gian phát triển, MXH đang khiến nhiều người phản ứng tiêu cực, thưa Tiến sĩ?
TSKH. Đoàn Hương: MXH ra đời đã thiết lập một môi trường mới cho tất cả các hoạt động xã hội. Lúc đầu, hầu hết mọi người có xu hướng coi MXH là một thế giới ảo, xã hội ảo, muốn làm gì thì làm. Đây là một sai lầm. Bởi xã hội ấy đã ra đời, bất luận lớn hay nhỏ, thậm chí là một hội nhóm 2-3 người thì đều phải có quy tắc và kỷ luật, chưa kể MXH có đến hàng triệu người. Đó chính là vấn đề Việt Nam trước đó không lường được, trong khi thế giới đã áp dụng luật rất chặt chẽ về MXH. Giống như xã hội thực, MXH không có pháp trị sẽ gây ra rối loạn ngay.
Khi MXH vào Việt Nam, chúng ta chưa hình dung và lường hết hậu quả của nó. Kết quả, MXH tự phát trở thành sự hỗn loạn, nhất là thời kỳ đầu. MXH thực sự hỗn loạn, ai muốn nói gì thì nói, muốn làm gì thì làm. Bởi, mọi người tưởng rằng MXH như một chiếc mặt nạ để lẩn trốn.
- Vì sao lại đến nỗi như vậy, thưa bà?
TSKH. Đoàn Hương: Phải thừa nhận rằng, đây là khuyết điểm của chúng ta khi không lường hết những hệ quả về sau. Có thể nói, ban đầu MXH tại Việt Nam phát triển rất ấu trĩ và tự phát, khiến hậu quả phải giải quyết rất lâu. Ở nước ngoài, bất cứ sự vật nào xuất hiện cũng bắt buộc phải có pháp chế, pháp trị.
Theo đó, MXH ở nước ngoài răm rắp theo pháp luật, bởi nó bị quy định giống như xã hội. Điều này còn hạn chế ở nước ta khi MXH có tính chất tự phát, pháp luật không có quy định ngay từ đầu, ví như chúng ta đi đường không có đèn xanh đèn đỏ, không cảnh sát thì sẽ ra sao?! Chắc chắn là tắc đường và nhiều vấn đề khác.
MXH cũng thế, vì vậy dù là người nổi tiếng hay những người có ảnh hưởng lớn trong xã hội vẫn bắt buộc phải theo pháp luật, khi phạm tội họ vẫn bị trừng trị, thậm chí nặng hơn những người khác để không thể nêu gương xấu.
Chúng ta ngay từ đầu không có quy định khiến MXH giống như “cái chợ tự do”, nên khi nó biểu hiện ra các nhược điểm, khuyết điểm thì chúng ta mới phải chấp nhận và chấn chỉnh.
Bản thân tôi, trong thời gian sinh sống tại nước ngoài, tôi sử dụng MXH rất nghiêm túc, bởi sơ ý một chút cũng có thể phạm luật. Ví dụ, đăng ảnh của một người mà không xin phép hoặc những ý kiến trái chiều với người khác, nếu không chính xác bạn cũng có thể bị kiện.
Ví như một khu dân cư sống với nhau, không thể sang nhà hàng xóm chửi bới cãi cọ vô cớ được mà phải có lý do và dùng lời lẽ văn hóa nhẹ nhàng. Nhưng ở Việt Nam, chúng ta quên thiết lập những điều đó trên MXH.
Phải có định hướng và phải có kiểm chứng
- Bà nhận định “MXH như cái chợ tự do” – Điều đó đúng thôi, vì quan điểm của các nhà cung cấp dịch vụ MXH, nền tảng giao tiếp hiện nay là chỉ cần hậu kiểm, nghĩa là đăng thông tin lên trước – kiểm tra sau. Đó là chưa kể, MXH được xây dựng trước nhất là nhằm tạo một không gian kết nối và tương tác, thưa bà?
TSKH. Đoàn Hương: MXH hiện nay chưa hề được định hướng và kiểm chứng và khi thông tin phát ra rồi mới lo kiểm chứng và định hướng. Đây là 2 khuyết điểm lớn của MXH Việt Nam khi phát triển tự phát, chưa có tính nguyên tắc và người dùng chưa được giáo dục.
 |
|
Thiết kế ảnh: An Di.
|
Trong khi đó, báo chí có ưu điểm hơn MXH ở chỗ: Phải có định hướng và phải có kiểm chứng. Vì vậy, tôi luôn nói với các sinh viên rằng, thông tin chỉ nên đọc trên báo chí chứ không được theo luồng dư luận của MXH. Thế nhưng, đáng tiếc, nhiều khi báo chí của chúng ta lại chạy theo đuôi MXH, nhất là những tờ báo tạm gọi là “lá cải”. Khi chạy theo MXH tức là theo những cái không kiểm chứng, không chính xác.
Theo tôi, đây là vấn đề của lãnh đạo các tòa soạn, đồng thời là sự lãnh đạo báo chí nói chung. Điều đó có nghĩa là, tất cả các cơ quan báo chí cần được kiểm chứng và định hướng, phạt nặng nếu sai định hướng ấy để tránh tung ra những tin chưa kiểm chứng trên MXH gây nhiễu loạn thông tin.
- Trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt với MXH, báo chí không còn được nhắc tới nhiều trong vai trò định hướng thông tin như trước đây. Vậy phải chăng, trong thời đại 4.0 hiện nay, chức năng này đã không còn quan trọng, thưa TS.?
TSKH. Đoàn Hương: Đó là một sự nhầm lẫn!
Nhìn lại những ngày cả xã hội rối loại vì mua đồ tích trữ đợt COVID-19 là thấy ngay. Trong khi ở nước ngoài, khi có việc bất thường, người dân thường bình tĩnh chờ những thông tin từ các trang báo lớn; Còn ở Việt Nam, ví dụ chỉ có tin đồn về giãn cách xã hội mà người dân đã đổ xô đi vét sạch hàng hóa trong siêu thị. Vì sao? Bởi MXH tung tin rằng sẽ không bán hàng trong mùa dịch trong khi chính phủ chưa hề lên tiếng, làm rúng động xã hội.
Chính vì vậy, chức năng định hướng của báo chí rất quan trọng, bởi một tin đồn có thể chấn động một xã hội. Ở nước ngoài, họ phạt rất nặng những tờ báo có ý kiến sai lệch đối với xã hội, thậm chí bắt đình bản.
Vai trò của báo chí khác MXH rõ rệt mà nhiều người lại nhầm lẫn MXH là một loại báo chí. Đây là nhận định sai lầm bởi báo chí là được đảm bảo bởi những người có chuyên môn báo chí, những lãnh đạo có năng lực, được định hướng bởi chính trị xã bởi cơ quan quản lý, chứ không tự phát theo kiểu MXH.
Tuy vậy, chính một số phóng viên, nhà báo chưa nhận ra được điều này. Họ vẫn làm theo kiểu đi vào MXH tìm những tin nóng giật gân để đưa lên mặt báo. Đó là nhầm lẫn rất nguy hiểm, vì thế nên phải khẳng định tính định hướng của báo chí rất quan trọng.
“Lưu manh báo chí” và chuyện tư lợi bằng MXH
- Bà cảm nhận thế nào khi đọc thấy phóng viên, nhà báo thông tin trái chiều, thậm chí sai lệch trên MXH?
TSKH. Đoàn Hương: Việc quản lý nhà báo chặt chẽ là điều rất quan trọng. Nhà báo không thể nói tùy tiện mà phải tuân thủ đạo đức nghề nghiệp.
Tuy nhiên khi theo dõi MXH, tôi thấy một số nhóm nhà báo tự liên kết lại với nhau đưa thông tin trái chiều trên Facebook. Tôi cho rằng nếu đứng về quyền phát ngôn, họ có thể làm vậy nhưng xét về tư cách nhà báo, họ không được phép bởi họ tự biết rằng những phát ngôn này đi trái với xã hội.
Lenin nhấn mạnh rằng, đối với báo chí và các nhà báo, cần yêu cầu tính Đảng Cộng sản cao hơn bao giờ hết, bởi họ là một “đinh ốc”, một “bộ phận” trong cỗ máy của chuyên chính vô sản. Vì vậy, mỗi một nhà báo cần phải nêu cao tính Đảng Cộng sản trong báo chí. Đó chính là nguyên tắc tính Đảng trong báo chí.
- Có ý kiến cho rằng xuất hiện ngày càng nhiều phóng viên, nhà báo tham gia tổ “ngàn like” không phải để lan tỏa thông tin chính xác, khách quan mà nhằm tư lợi bản thân. Bà có đồng ý với nhận định này?
TSKH. Đoàn Hương: Tôi đã quan sát trên MXH, số phóng viên, nhà báo như vậy khá nhiều. Một số nhà báo với cái tâm “không trong sáng” ý định muốn kiếm chác bằng nghề này. Họ lập hội nhóm khi có việc gì xảy ra thì kéo đến áp chế nhằm trục lợi cá nhân. Thực ra, trong bất cứ ngành nghề nào cũng đều có cái xấu của nó, đều tồn tại những kẻ xấu, cho nên khi họ liên kết với nhau để làm ra những chuyện xấu thì lúc đó Luật Báo chí phải vào can thiệp.
Đối với những trường hợp đó, dân hay dùng từ “lưu manh báo chí”. Tôi cho rằng, sớm muộn những trường hợp đó phải bị trừng trị bằng pháp luật.
Thực tế cho thấy, gần đây có nhiều vụ nhà báo bị đưa ra pháp luật, đồng thời, chính lương tâm của họ cũng không yên. Nghề gì cũng phải xuất phát từ chữ “Đức”. Chưa kể, người bị hại thời nay cũng rất thông minh khi họ biết tìm đến các cơ quan công an trình báo. Số lượng các vụ trình báo và pháp luật can thiệp ngày càng nhiều là minh chứng rõ ràng nhất về hiệu quả của việc giám sát xã hội.
“Ăn xổi” theo MXH, báo chí chắc chắn thất bại
- Nhiều nghiên cứu gần đây về thói quen của độc giả chỉ ra độc giả ngày càng “gắn bó” với smartphone, MXH và lười truy cập trực tiếp vào các trang báo. Nhiều ý kiến cho rằng, thực tế này đã giúp sức cho MXH trở thành đầu ra cho các tác phẩm báo chí và nội dung trên báo chí cũng phải nắn theo xu hướng trên MXH. Bà có bình luận gì về quan điểm này?
TSKH. Đoàn Hương: Điều này chính là nhược điểm của những tờ báo hình Việt Nam ở các địa phương. Khi để câu view và câu like, họ đã mời những nhân vật “tai tiếng” chứ không phải có tiếng để thu hút theo dõi. Ví dụ, một đài truyền hình địa phương đã mời một cựu người mẫu nay đã chuyển sang bán hàng online vốn là một người có ngôn ngữ chanh chua, nanh nọc khi bán hàng để đối thoại với một trí thức về văn hóa ứng xử. Có vẻ như họ không chú ý đến sự phát triển đời sống tinh thần cho công chúng mà chỉ quan tâm đến lượng view, lượng tương tác.
Báo chí Việt Nam hiện nay đương đầu với những khó khăn về kinh tế, khả năng sập sàn, đóng cửa rất cao. Thế giới đã có nhiều trường hợp. Ngoài các kênh chính thống đưa tin đúng đắn, nghiêm chỉnh còn có những cơ quan chạy theo kinh tế, câu view, câu like để tồn tại. Nếu tiếp tục dùng bài rẻ tiền đó thì rất dễ đứng trước nguy cơ sập tiệm.
 |
|
Thiết kế ảnh: An Di.
|
Khi công chúng dùng báo chí, truyền hình để tìm kiếm giá trị Chân – Thiện – Mỹ và phát triển đời sống tinh thần thì lại gặp phải đối tượng dân showbiz “nhảy” vào luận bàn các vấn đề văn hóa, tâm lý, có những hành xử lố bịch. Cách làm như vậy khiến công chúng quay lưng lại với báo chí và đến một ngày nào đó báo chí sẽ mất độc giả. Đó là chuyện tất nhiên. Vì sao ư? Vì người dân muốn xem nội dung cao cấp để phát triển tinh thần, để hiểu về xã hội nhưng lại vấp phải đối tượng “rẻ tiền”, không hiểu biết.
Một khi đã mất công chúng thì rất khó để xây dựng lại. Điều này thể loại báo chí nào cũng cần phải lưu ý. Nếu cứ chạy theo những tin tức rẻ tiền, lá cải, câu view, câu like thì phải trả giá đắt, việc xây dựng lại đội ngũ công chúng là rất khó.
- Bà nghĩ sao khi hiện nay số lượng các cơ quan báo chí trên toàn quốc rất lớn và mỗi tờ báo phải tìm hướng đi cho riêng mình và mỗi tờ báo đều có một đối tượng độc giả riêng phù hợp?
TSKH. Đoàn Hương: Báo chí cũng như văn chương, phải phát triển đúng quy luật. Phải tìm thấy đường sống lâu bền và chắc chắn, đó là mang lại đời sống tinh thần, đời sống văn hóa cao cho công chúng. Còn tư tưởng “ăn xổi ở thì” khi báo chí chạy theo MXH thì chắc chắn thất bại.
Báo chí phát triển như phim ảnh, những cái gì chỉn chu, đứng đắn, định hướng tốt cho con người và xã hội sẽ tồn tại, tạm gọi là “văn hóa cao cấp”. Xét về định hướng lâu dài, trong sự phát triển của một tờ báo bao giờ cũng có 2 mặt: Mặt thứ nhất là tính chất cổ điển (chỉn chu, chuẩn mực, định hướng nghiêm túc, văn hóa cao cấp) để lan tỏa đến các thế hệ sau, cũng giống như cách sử dụng hàng hiệu trong thương mại.
Báo chí, nghệ thuật phải tiến đến gu cao cấp chứ không phải những thứ rẻ tiền. Nếu như hàng hiệu người ta thà đốt bỏ chứ không bao giờ hạ giá thì báo chí cũng vậy. Phải có những bài báo cao cấp để định hướng. Chúng ta hiện tại cần những tờ báo chính xác và chân thực về xã hội.
Tiến đến văn hóa cao cấp
- Nếu xác định rõ rằng báo chí hay mạng xã hội phải tiến đến văn hóa cao cấp thì có nên cấm các nội dung mà như bà nói là rẻ tiền không?
TSKH. Đoàn Hương: Ngăn cấm là không được, bởi đó là một hiện tượng của xã hội. Quan trọng là chúng ta – mỗi độc giả phải có đủ bản lĩnh để phản ứng được trước những tiêu cực trên báo chí rẻ tiền cũng như mạng xã hội.
Thế giới đều hướng dẫn sử dụng mạng xã hội, văn hóa mạng xã hội từ lớp nhỏ. Còn nước ta thì chưa dạy và nay đang buông lỏng MXH, vì thế cần có những quy chế để người dân đi vào luật.
Thực ra mạng là một “đống rác” khổng lồ, nếu chúng ta không dạy trẻ con văn hóa mạng, rằng cái này được vào, cái kia không được xem thì dần dần tâm hồn trẻ sẽ bị vẩn đục, thậm chí ngập trong đống rác đó. Lúc ấy chúng ta không thể cứu vãn tâm hồn trẻ con.
Vì thế, tôi cho rằng phải xuất phát chương trình giáo dục chính thống trong nhà trường, với môn giáo dục văn hóa mạng để dạy cho trẻ khi vào mạng phải ứng xử như thế nào. Giáo dục là điều rất quan trọng, phải làm từ khi còn nhỏ, khi đã lớn thì việc giáo dục có thể sẽ trở thành muộn.
- Là một người nổi tiếng vài chục năm nay, bà đã “hứng” nhiều đợt tấn công dữ dội từ mạng xã hội vì những phát ngôn đã bị “cắt gọt” trở nên gây sốc, khiến dư luận dậy sóng. Ít lâu sau mỗi lần bị miệng tiếng như vậy, độc giả, khán giả lại thấy bà tiếp tục phát biểu thẳng thắn trên báo trong khi một số người khác có biểu hiện lảng tránh truyền thông…
TSKH. Đoàn Hương: Nguyên tắc của văn hóa phương Đông là biến tất cả mọi điều không hay trong cuộc sống thành động lực cho chính mình, tránh áp lực của những điều không hay.
 |
|
Thiết kế ảnh: An Di
|
Với quan điểm đó, mỗi lần trở thành nạn nhân của MXH, tôi xem đó là sự đánh giá của xã hội, xã hội đã chú ý đến mình và làm mình càng nổi tiếng hơn (cười). Vì thế, đối với tôi, những việc đó không có ý nghĩa gì hết mà ngược lại, nó khẳng định rằng có nhiều người, có cả những đối tượng không hay trong xã hội vẫn để ý đến mình.
Thứ hai, qua những lời đả kích của họ, tôi cũng nghe kỹ xem họ muốn mình thay đổi cái gì và tự xem xét những điều ấy. Những điều họ nói đúng một phần thì mình cũng cố gắng để sửa chữa, còn những điều họ không nói đúng thì tôi bỏ qua.
- Xin cảm ơn Tiến sĩ!
