Vào năm 1984, khi Chiến tranh lạnh bao trùm các đại dương, Viện Hải quân Mỹ (USNI) đã xuất bản cuốn tiểu thuyết đầu tiên và cũng là cuốn sách hay nhất của Tom Clancy, The Hunt for Red October (tạm dịch: Cuộc truy đuổi dưới đáy đại dương). Dù kịch bản có phần viễn tưởng (về một tàu ngầm hạt nhân của Liên Xô), bối cảnh trong cuốn sách lại hoàn toàn là thật. Vào thời điểm đó, các hạm đội chiến đấu lớn của Mỹ và của các nước đồng minh NATO đang hàng ngày phải đối mặt với các tàu chiến của Liên Xô và khối Hiệp ước Vácxava.
Tuy nhiên theo USNI, tình hình hiện nay thậm chí còn tệ hơn bất kỳ thời điểm nào kể từ sau khi Chiến tranh lạnh chấm dứt. Tình hình này là kết quả của những khác biệt sâu sắc và có vẻ không thể khắc phục được, qua những sự kiện như Nga bị cáo buộc tấn công mạng trong cuộc bầu cử tổng thống Mỹ, Nga điều binh tham gia chiến dịch quân sự hỗ trợ tổng thống Bashar al-Assad ở Syria, và đặc biệt là việc sáp nhập Crimea cũng như các hoạt động quân sự của Nga ở Ukraine. Dù hiện nay Chiến tranh lạnh vẫn chưa thực sự diễn ra nhưng có vẻ thế giới đang đứng trước nguy cơ của một cuộc Chiến tranh lạnh mới, và cuộc chiến này sẽ diễn ra một cách khốc liệt trên biển.
Thế giới đã từng chứng kiến những cuộc chạm trán hết sức đáng lo ngại của tàu chiến và máy bay của Nga với Mỹ và NATO trong và trên vùng biển quốc tế. Điều này có thể dễ dàng được nhìn thấy trên các vùng biển Baltic, Biển Đen và phía đông Địa Trung Hải. Chỉ trong vòng hai năm qua đã có hàng chục các vụ suýt chạm trán nhau, và khi căng thẳng gia tăng trong cuộc chiến Syria, đặc biệt là sau khi chính quyền Assad bị Mỹ tố cáo sử dụng vũ khí hóa học để tấn công người dân Syria, Nga đã nhanh chóng sử dụng sức mạnh hải quân để thách thức Mỹ và các đồng minh. Liệu một cuộc Chiến tranh lạnh trong tương lai trên biển sẽ diễn ra như thế nào, và Mỹ nên làm gì để chuẩn bị trước cho viễn cảnh này?
USNI cho rằng Nga chắc chắn sẽ hoạt động một cách chủ động và tích cực trong vùng ảnh hưởng trên biển xung quanh “sân nhà”. Điều này có nghĩa là khu vực biển Baltic (nơi quân đội Mỹ và các nước NATO thường xuyên thực hiện các cuộc diễn tập quân sự quan trọng) sẽ là nơi tranh chấp chủ yếu giữa Nga và NATO. Chắc chắn sẽ có các cuộc chạm trán mặt đối mặt giữa các tàu Nga-Mỹ, đặc biệt là trong mùa hè này.
Ở khu vực phức tạp hơn trên Biển Đen, USNI dự đoán rất có thể Nga sẽ có động thái cứng rắn nếu NATO thực hiện diễn tập, trong đó một số cuộc diễn tập đã được dự kiến sẽ diễn ra trong một vài tháng tới. Đặc biệt điểm nhạy cảm nhất sẽ là có sự tham gia của Ukraine.
Tuy nhiên theo đánh giá của USNI, khu vực nguy hiểm nhất sẽ là phía đông Địa Trung Hải, nơi quân Nga sẽ triển khai một cách thường xuyên. Cho dù các hoạt động trên biển của Nga đến nay chủ yếu vẫn thể hiện những điểm yếu của nước này, điển hình là các tàu bị tổn hại từ các vụ va chạm và không được bảo trì cẩn thận, nhưng chắc chắn theo thời gian Nga sẽ nâng cấp quân đội và sử dụng các căn cứ hải quân ở Syria để củng cố hậu cần. Vì không gian hạn chế trên biển và sự tham gia của nhiều bên (gồm Mỹ, Nga, Syria, Israel, Síp, Hy Lạp, Thổ Nhĩ Kỳ và một số bên khác), Nga cần tìm một khu vực thích hợp.
Thế giới cũng đã chứng kiến nhiều thách thức trên biển bao gồm các cuộc tập trận với các hệ thống tấn công mặt đất tầm xa, việc triển khai các vũ khí mới và nguy hiểm (chẳng hạn như ngư lôi gắn hạt nhân tầm xa) và các cuộc triển khai quân tăng cường trên các bờ biển. Nhiều dự đoán cho rằng Nga sẽ dàn quân hoạt động cả ở Đại Tây Dương, Caribe, Alaska và Bắc Băng Dương. Khoảng trống ở Greenland-Iceland-Anh sẽ trở thành địa bàn hoạt động sôi động hơn so với thời kỳ kể từ sau Chiến tranh lạnh đến nay.
Cuối cùng, USNI gợi ý ba điều Mỹ nên thực hiện nếu căng thẳng gia tăng theo hướng diễn ra Chiến tranh lạnh mới.
Thứ nhất, Mỹ cần phải chuẩn bị sẵn sàng để bảo vệ các tàu chiến và máy bay của nước này. Người Nga có một câu ngạn ngữ như sau: “Nếu bạn tiến lên, hãy dùng lưỡi lê; nếu bạn đối đầu với trứng, hãy tiếp tục; nhưng nếu bạn chọi phải đá, hãy rút lui”. Chỉ huy các tàu và máu bay của Mỹ phải đủ khả năng để tự bảo vệ mình trong tình huống đối đầu với Nga.
Thứ hai, Mỹ cần một cách tiếp cận chiến lược. Mỹ cần phải thận trọng trong các hoạt động triển khai, cân nhắc thật kỹ càng khi ở trong một khu vực chiến lược lớn. Đây không phải là lúc để tiến hành các cuộc tập trận theo cách Mỹ luôn thực hiện mà không suy nghĩ thấu đáo về cách Nga nhìn nhận các cuộc diễn tập này. Rõ ràng Mỹ nên tiếp tục thực hiện các hoạt động tự do trên không và trên biển, tuy nhiên cần phải suy nghĩ kỹ càng về những thông điệp mà nước này muốn gửi đi và sẵn sàng đối phó với các phản ứng mạnh mẽ từ phía Nga.
Thứ ba, USNI cho rằng Mỹ nên duy trì các biện pháp liên lạc mở với Nga. Việc thông báo cho Nga các hoạt động tập trận sắp diễn ra sẽ rất có ý nghĩa, cũng như Mỹ nên cung cấp các cảnh báo thông thường và các tuyên bố trên không cho các thủy thủ và phi công Nga. Mỹ cần đảm bảo rằng quân đội nước này tuân thủ luật pháp quốc tế một cách nghiêm túc và nên tiếp tục thúc đẩy Nga sử dụng chu trình giải quyết các sự cố trên biển trong Chiến tranh lạnh để tránh những căng thẳng không đáng có.
Điểm mấu chốt, theo USNI đánh giá, là Mỹ phải duy trì sức mạnh, quyết tâm và năng lực hải quân trên các vùng biển. Trong một viễn cảnh nóng nhất trong truyện “Cuộc truy đuổi dưới đáy đại dương”, thuyền trưởng lái tàu ngầm của hải quân Mỹ, ông Bart Mancuso đã nói rằng: “Điểm quan trọng nhất trong việc chơi chọi gà là biết khi nào phải lùi bước”. Trước một cuộc Chiến tranh lạnh mới có nguy cơ sắp xảy ra, Mỹ cần phải đối mặt và chuẩn bị sẵn sàng trước cơn bão tố sắp xảy đến, USNI nhận định.
