Một năm trước, khi đại dịch COVID-19 vẫn còn trong giai đoạn sơ khai, người đứng đầu Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã nhấn mạnh rằng cách tiếp cận toàn cầu sẽ là cách duy nhất để thoát khỏi cuộc khủng hoảng.
Tổng giám đốc WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus phát biểu trong một cuộc họp báo vào tháng 4/2020: "Con đường phía trước là đoàn kết: đoàn kết ở cấp quốc gia và đoàn kết ở quy mô toàn cầu".
12 tháng trôi qua và những cảnh tượng tàn khốc ở Ấn Độ-nơi các bệnh viện đã bị quá tải bởi số ca mắc COVID-19 tăng vọt và hàng nghìn người đang chết vì thiếu oxy-cho thấy những cảnh báo đã không được chú ý.
Ấn Độ không phải là điểm nóng COVID-19 toàn cầu duy nhất. Thổ Nhĩ Kỳ cũng đã bắt đầu đóng cửa quốc gia đầu tiên vào ngày 29/4, một bước đi không được hoan nghênh do tỷ lệ lây nhiễm hiện đang cao nhất ở châu Âu.
Iran đã báo cáo số người chết hàng ngày do COVID-19 cao nhất cho đến nay vào ngày 26/4, với nhiều thị trấn và thành phố buộc phải đóng cửa một phần để hạn chế sự lây lan của virus. Tổng thống Iran Hassan Rouhani cho biết nước này đang phải hứng chịu làn sóng COVID-19 thứ tư.
Bức tranh trên khắp Nam Mỹ cũng ảm đạm. Theo số liệu của Đại học Johns Hopkins, Brazil, với hơn 14,5 triệu ca nhiễm virus corona được xác nhận và gần 400.000 ca tử vong, tiếp tục có tỷ lệ tử vong do COVID-19 hàng ngày cao nhất trên thế giới.
Một số quốc gia đã đề nghị giúp đỡ khi các điểm nóng nổi lên, chẳng hạn như viện trợ máy tạo oxy, máy thở và các vật tư y tế khác đến Ấn Độ trong những ngày gần đây. Tuy nhiên, phản ứng toàn cầu phối hợp do ông Tedros thúc giục một năm trước – được WHO và các cơ quan y tế toàn cầu khác cảnh báo nhiều lần kể từ đó - vẫn khó nắm bắt.
WHO cho biết hôm thứ Hai tuần trước (26/4), trong khi một số quốc gia phương Tây đang hướng tới cuộc sống bình thường trở lại trong những tuần tới, thì bức tranh toàn cầu vẫn còn rất thảm khốc.
Số ca nhiễm COVID-19 trên toàn cầu đã tăng trong tuần thứ 9 liên tiếp và số ca tử vong tăng tuần thứ sáu liên tiếp. “Nói một cách tổng thể, số trường hợp trên toàn cầu vào tuần trước gần như bằng tổng số ca nhiễm trong 5 tháng đầu của đại dịch”, ông Tedros nói
COVAX - cơ chế chia sẻ vaccine toàn cầu cung cấp các liều giảm giá hoặc miễn phí cho các quốc gia có thu nhập thấp hơn-vẫn là cơ hội tốt nhất mà hầu hết mọi người đều có để mua các liều vaccine có thể giúp kiểm soát đại dịch.
Tuy nhiên nó phụ thuộc rất nhiều vào năng lực sản xuất các liều vaccine AstraZeneca- vốn là nền tảng của sáng kiến COVAX- của Viện Huyết thanh Ấn Độ (SII).
Trong khi Ấn Độ hứa cung cấp 200 triệu liều cho COVAX, với các tùy chọn lên tới 900 triệu liều để phân phối cho 92 quốc gia có thu nhập thấp và trung bình thì tình hình xấu đi nhanh chóng của chính họ đã khiến New Delhi chuyển trọng tâm từ cung cấp vaccine cho cơ chế sang ưu tiên công dân riêng.
"Sự mất cân bằng đáng kinh ngạc"
Đồng thời, các nước phương Tây cũng bị chỉ trích vì dự trữ vaccine. Trong số đó, nổi bật là Hoa Kỳ, Canada và Vương quốc Anh, đã đặt hàng nhiều liều vắc-xin hơn mức họ cần.
Bộ trưởng Y tế Vương quốc Anh Matt Hancock cho biết hôm 28/4, Vương quốc Anh - hiện đang tiêm chủng cho những người khỏe mạnh ở độ tuổi 40, đã cung cấp ít nhất một liều cho tất cả những cư dân lớn tuổi và dễ bị tổn thương hơn, do đó, không có vaccine dự phòng để gửi đến Ấn Độ. Chính phủ Anh cho biết họ sẽ chia sẻ liều lượng thặng dư ở giai đoạn sau.
SII "đang chế tạo và sản xuất nhiều liều vắc-xin hơn bất kỳ tổ chức đơn lẻ nào khác. Và rõ ràng điều đó có nghĩa là họ có thể cung cấp vacine cho người dân ở Ấn Độ. Ấn Độ có thể sản xuất vaccine của riêng mình dựa trên công nghệ của Anh, và đó là ... đóng góp lớn nhất mà khoa học Anh có thể tạo ra." Ông Hancock cho biết.
Theo dữ liệu hôm 30/4 từ Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ, mọi người dân ở Hoa Kỳ từ 16 tuổi trở lên hiện đủ điều kiện tiêm vaccine COVID-19 và 30% dân số được tiêm chủng đầy đủ. Đầu tuần, Nhà Trắng cho biết họ sẽ tài trợ tới 60 triệu liều vaccine AstraZeneca - trong đó có kho dự trữ nhưng chưa được cấp phép - trong những tháng tới sau khi nhận được đánh giá an toàn của liên bang.
Hơn một nửa tổng dân số Israel đã được tiêm ít nhất một liều vaccine COVID-19 và nước này đang nới lỏng các hạn chế.
Theo ông Tedros, tính đến đầu tháng tư, chỉ 0,2% của hơn 700 triệu liều vaccine tiêm trên toàn cầu đã được cung cấp ở các nước có thu nhập thấp, trong khi các quốc gia thu nhập cao và trên thu nhập trung bình chiếm hơn 87% của liều.
Ở các nước thu nhập thấp, chỉ 1 trong số hơn 500 người đã được tiêm vaccine COVID-19, so với tỉ lệ 1/4 người ở các nước thu nhập cao - một điều tương phản mà ông Tedros mô tả là "sự mất cân bằng đáng kinh ngạc".
Ông Tedros cho biết trong một sự kiện tài trợ toàn cầu vào ngày 15/4: "Một số (trong số 92 quốc gia có thu nhập thấp) chưa nhận được bất kỳ vaccine nào, vắc xin chưa nhận đủ và hiện một số quốc gia chưa nhận được phân bổ đợt hai đúng hạn"
"Chúng tôi đã chứng minh rằng cơ chế COVAX đang hoạt động. Nhưng để phát huy hết tiềm năng của nó, chúng tôi cần tất cả các quốc gia thực hiện các cam kết chính trị và tài chính cần thiết để tài trợ đầy đủ cho COVAX và chấm dứt đại dịch."
Mặc dù nhiều quốc gia giàu có hơn đã cam kết tài trợ, tuy nhiên họ vẫn chưa sẵn sàng từ bỏ các mũi tiêm COVID-19 của mình. Pháp tuần trước đã trở thành quốc gia đầu tiên tặng liều AstraZeneca từ nguồn cung cấp trong nước cho COVAX.
Michael Head, nhà nghiên cứu cấp cao về y tế toàn cầu tại Đại học Southampton, Anh, cho biết: “Vấn đề là các chính phủ quốc gia - những người nắm quyền chủ yếu”. "WHO đưa ra hướng dẫn, nhưng chưa đủ quyền lực đảm bảo hành động. WHO đang hoạt động dựa trên sự công bằng để đảm bảo rằng thế giới được bảo vệ tốt nhất có thể.”
"Rõ ràng các chính phủ quốc gia ở đó để hành động vì lợi ích công dân của họ, và khi xảy ra đại dịch, thế giới khá ích kỷ, tất cả các quốc gia đều khá ích kỷ - ở một mức độ nào đó họ khá hợp lý khi ưu tiên chăm sóc người dân của mình."
"Giải pháp toàn cầu thực sự duy nhất"
Một sáng kiến của WHO, Liên minh Toàn cầu về vắc xin và tiêm chủng - được gọi là Gavi - và Liên minh đổi mới chuẩn bị cho dịch bệnh, COVAX năm ngoái đã được biết đến là " giải pháp toàn cầu thực sự duy nhất " cho đại dịch bằng cách đảm bảo khả năng tiếp cận công bằng trên toàn cầu đối với vaccine COVID-19.
Theo Gavi, mục tiêu ban đầu của liên minh là có 2 tỷ liều vaccine vào cuối năm 2021, đủ để bảo vệ những người có nguy cơ cao và dễ bị tổn thương, cũng như các nhân viên y tế tuyến đầu ở các nước tham gia.
Nhưng đối mặt với việc các nước giàu tích trữ vaccine và nguồn cung bị gián đoạn, COVAX đã phải vật lộn để theo kịp tiến độ giao hàng. COVAX đã giao lô vaccine COVID-19 đầu tiên của mình tới Ghana vào ngày 24/2. Tính đến thời điểm hiện tại, họ đã vận chuyển 49,5 triệu liều vaccine COVID-19 tới 121 quốc gia - kém xa so với kế hoạch ban đầu là phân phối 100 triệu liều vào cuối Tháng Ba.
Người phát ngôn của Gavi cho biết: “Mục tiêu ban đầu của chúng tôi là tiếp cận 20% dân số, tập trung cụ thể vào 92 quốc gia và vùng lãnh thổ có thu nhập thấp nhất đủ điều kiện nhận hỗ trợ từ Cam kết Thị trường của Gavi COVAX”.
"Chúng tôi hiện đã đảm bảo các giao dịch vượt quá số tiền đó đáng kể, tài trợ và đảm bảo 1,8 tỉ liều cho 92 nền kinh tế có thu nhập thấp hơn (AMC92) vào năm 2021, mặc dù trong bối cảnh nguồn cung thắt chặt trên thị trường toàn cầu dẫn tới việc nửa đầu năm đã chứng kiến sự chậm trễ trong việc cung cấp các liều vắc xin sang các quốc gia”.
Cuộc đấu tranh của COVAX là một ví dụ điển hình về những trở ngại đối với một phản ứng toàn cầu phối hợp, vì các quốc gia riêng lẻ ưu tiên lợi ích của họ.
Cơ chế COVAX hoạt động bằng cách mua hàng loạt vaccine COVID-19 với giá thấp hơn từ các công ty dược phẩm và phân bổ chúng cho các nước tham gia. Các quốc gia có thu nhập cao hơn có thể mua vaccine với giá rẻ hơn do COVAX thương lượng - như một phương án dự phòng cho các thỏa thuận song phương của chính họ - trong khi các quốc gia có thu nhập thấp hơn không đủ khả năng mua các loại vaccine này có thể tiêm với giá chiết khấu hoặc miễn phí.
Tuy nhiên, ngay từ đầu, COVAX đã phải vật lộn để đảm bảo vaccine từ các nhà sản xuất, khi các quốc gia giàu có xu hướng đổ xô thu hút nguồn cung vaccine toàn cầu thông qua các thỏa thuận song phương của họ với các công ty dược phẩm. Theo số liệu do Đại học Duke tổng hợp, các nước có thu nhập cao hiện đang sở hữu 4,7 tỷ liều vaccine COVID-19, trong khi COVAX chỉ mua 1,1 tỉ liều.
Ngoài ra, COVAX chỉ có thể phân phối các loại vaccine được WHO phê duyệt. Cho đến nay, chỉ có vaccine của Pfizer-BioNTech, Moderna, AstraZeneca và Johnson & Johnson được WHO chấp thuận để sử dụng khẩn cấp.
Mặc dù tự hào về tỷ lệ hiệu quả cao khoảng 95% nhưng cả vaccine Pfizer-BioNTech và Moderna đều yêu cầu phải bảo quản trong tủ đông – điều mà nhiều quốc gia thu nhập thấp không có khả năng thực hiện.
Do đó, trước khi vaccine Johnson & Johnson được WHO phê duyệt vào tháng 3, COVAX chủ yếu dựa vào vắc xin AstraZeneca, có thể được giữ ở nhiệt độ bình thường. Vào đầu tháng 3, họ cho biết mục tiêu là cung cấp 237 triệu liều vaccine AstraZeneca cho 142 quốc gia vào cuối tháng 5 - một mục tiêu khó có thể đạt được do nguồn cung từ Ấn Độ bị trì hoãn.
Dale Fisher, giáo sư về bệnh truyền nhiễm tại Đại học Quốc gia của Singapore cho biết: “Nếu nhiều liều vaccine AstraZeneca được sản xuất tại Ấn Độ, trong bối cảnh nước này có hàng nghìn ca tử vong hàng ngày như hiện nay thì bạn có thể thấy một lý do khác khiến COVAX bị thách thức”.
Công bằng vaccine
Ông Gavi nói với CNN rằng họ hy vọng tất cả cơ sở sản xuất vaccine của Ấn Độ sẽ cam kết bảo vệ công dân của mình "ít nhất là trong tháng tới." Tuy nhiên, họ khẳng định những vấn đề như vậy đã được dự đoán trước và do đó, họ đang đàm phán với các nhà sản xuất vaccine khác về lịch cung ứng.
Tiếp theo trong danh sách phê duyệt của WHO là hai loại vaccine
do Trung Quốc sản xuất. Loại vắc xin do tập đoàn dược phẩm nhà nước Trung Quốc Sinopharm sản xuất dự kiến sẽ được phê duyệt vào cuối tháng 4, trong khi việc tiếp tục cho loại còn lại do công ty tư nhân Sinovac sản xuất dự kiến sẽ được phê duyệt vào đầu tháng 5 tới.
Giống như các mũi tiêm AstraZeneca và Johnson & Johnson, cả hai loại vắc xin của Trung Quốc chỉ yêu cầu điều kiện nhiệt độ bình thường và do đó có thể dễ dàng vận chuyển hơn ở các nước đang phát triển.
Trung Quốc đã cam kết cung cấp 10 triệu liều vắc-xin cho COVAX, tuy nhiên con số đó nhạt nhòa hơn nhiều so với hơn 100 triệu liều mà nước này đã gửi ra nước ngoài thông qua các thỏa thuận song phương với các quốc gia riêng lẻ - bao gồm cả việc quyên góp cho các quốc gia nghèo.
Mặc dù là một hành động đáng hoan nghênh, tuy nhiên các giao dịch quyên góp này thường bị ảnh hưởng bởi chính trị, dẫn đến việc vắc-xin không đến được các quốc gia có nhu cầu lớn nhất.
Thomas Bollyky, Giám đốc Chương trình Y tế Toàn cầu tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại, cho biết Trung Quốc đã cam kết tài trợ cho 65 quốc gia, trừ hai quốc gia tham gia Sáng kiến Vành đai và Con đường, chương trình thương mại và cơ sở hạ tầng toàn cầu của Bắc Kinh có trị giá hàng tỷ đô la.
Ông Bollyky nói: “Mặc dù tôi rất vui vì Trung Quốc đang quyên góp, nhưng những khoản quyên góp đó không được phân phối theo cách ưu tiên hàng đầu là ngăn chặn những cái chết không đáng có hoặc chấm dứt đại dịch này càng sớm càng tốt,” Bollyky nói. "Chúng dường như được phân phối theo lợi ích chiến lược của Trung Quốc."
Một mối lo ngại khác là sự thiếu minh bạch xung quanh hai loại vắc xin của Trung Quốc. Cả Sinopharm và Sinovac đều không công bố dữ liệu đầy đủ từ các thử nghiệm lâm sàng giai đoạn cuối, ông Bollyky nói thêm
Nâng cao bằng sáng chế
Khi nhu cầu vượt xa nguồn cung, đã có những lời kêu gọi các công ty dược phẩm lớn dỡ bỏ các bằng sáng chế về vắc-xin của họ để cho phép chúng được sản xuất rộng rãi hơn.
Ông Bollyky cho biết điều thực sự cần thiết để mở rộng quy mô sản xuất vắc xin trên toàn cầu là chuyển giao công nghệ.
“Đó không chỉ là vấn đề sở hữu trí tuệ. Nó còn là việc chuyển giao bí quyết. Tôi không nghĩ rằng có bằng chứng rõ ràng cho thấy việc từ bỏ quyền sở hữu trí tuệ sẽ là cách tốt nhất để chuyển giao công nghệ ", ông nói.
Theo ông Bollyky, việc từ bỏ các bằng sáng chế sẽ không hoạt động theo cách tương tự đối với vaccine cũng như đối với thuốc. Ví dụ, đối với thuốc điều trị HIV, các nhà sản xuất ít nhiều có thể chế tạo chúng mà không cần nhiều sự trợ giúp từ nhà phát triển ban đầu.
Thỏa thuận giữa AstraZeneca và Viện Huyết thanh của Ấn Độ là một ví dụ thành công của việc chuyển giao công nghệ như vậy, nơi mà việc cấp phép sở hữu trí tuệ diễn ra một cách tự nguyện. Ông nói: “Câu hỏi đặt ra là chúng ta có thể làm gì để tạo điều kiện thuận lợi hơn cho các thỏa thuận như thỏa thuận giữa AstraZeneca và Viện Huyết thanh của Ấn Độ để có được sự chuyển giao này.
Head, nhà nghiên cứu tại Đại học Southampton, coi vấn đề lớn hơn là năng lực sản xuất.
Ông nói: “Không có nhiều địa điểm có thể sản xuất bất kỳ loại vaccine nào đã được phê duyệt ở quy mô lớn - chắc chắn không đủ để cung cấp cho 8 tỉ dân số trên thế giới.
"Chia sẻ tài sản trí tuệ trong đại dịch là điều nên xảy ra nhưng điều đó không giải quyết được vấn đề", "Sản xuất vaccine rất khó. Thật khó để thiết lập nhanh một địa điểm mới với tất cả các thiết bị, cơ sở hạ tầng, tất cả các thành phần vaccine, với đội ngũ nhân viên phù hợp để sản xuất một số lượng lớn các sản phẩm vaccine chất lượng cao. Đó là điều khó khăn."
Ông Head cho rằng, việc Ấn Độ giảm xuất khẩu vaccine cho COVAX và các nước khác trong khi nước này phải đối mặt với cuộc khủng hoảng là điều dễ hiểu, nhưng "rõ ràng sẽ gây ra hậu quả cho các quốc gia khác, đặc biệt là những quốc gia nghèo hơn trên thế giới hầu như không tiêm chủng cho bất kỳ bộ phận dân cư nào của họ. Tuy nhiên, điều đó về cơ bản sẽ duy trì đại dịch lâu hơn một chút so với mong đợi của chúng tôi. "
Ông dự đoán sự gián đoạn nguồn cung sẽ tiếp tục trong 6 đến 12 tháng tới trong khi nhu cầu vẫn ở mức cao ngất ngưởng và các công ty tranh nhau mua các nguyên liệu hạn chế và đẩy mạnh sản xuất.
Theo đuổi “chủ quyền vaccine”
Trong bối cảnh đó, một số quốc gia đang tìm kiếm nhiều cách khác nhau để có được liều vaccine mà họ rất cần.
Bộ trưởng Y tế Thổ Nhĩ Kỳ Fahrettin Koca hôm 28/4 cho biết Thổ Nhĩ Kỳ sẽ gặp khó khăn trong việc đảm bảo vaccine trong vòng hai tháng tới.
Bộ trưởng Koca cho biết trong một bài phát biểu được ghi âm, cùng với việc ký hợp đồng mua 50 triệu liều thuốc bắn Sputnik của Nga, nước này cũng sẽ bắt đầu sản xuất nó tại địa phương. Và quốc gia này cũng đang nghiên cứu để phát triển vaccine của riêng mình, với ứng cử viên tiên tiến nhất là vaccine không hoạt động, dự kiến sẽ sớm bắt đầu thử nghiệm giai đoạn 3.
Cuba cũng đang theo đuổi chủ quyền vắc-xin, với việc phát triển năm ứng cử viên vắc-xin Covid-19, hai trong số đó đang trong giai đoạn thử nghiệm cuối cùng. Có kinh nghiệm sản xuất thuốc từ rất lâu so với phần còn lại của thế giới, nước này có kinh nghiệm sản xuất thuốc mà ít quốc gia đang phát triển khác có thể sánh kịp.
Theo ông Head, việc tăng cường năng lực nghiên cứu và sản xuất trên toàn cầu sẽ là chìa khóa để quản lý các đại dịch trong tương lai.
Ông nói: “Giữa thời đại đại dịch, chúng ta phải học các bài học về việc cải thiện cơ sở hạ tầng cho nghiên cứu ở các vùng có thu nhập trung bình và thấp. "Chúng tôi cần một số trung tâm lớn, các cơ sở sản xuất trên khắp châu Phi, Đông Nam Á và Nam Mỹ có khả năng phát triển vaccine, chẩn đoán và điều trị quy mô lớn, cũng như thực hiện các thủ tục giấy tờ."
Thủ tục giấy tờ đó sẽ đảm bảo rằng vaccine được sản xuất tại các trung tâm khu vực như vậy trước tiên sẽ đến được các quốc gia có nhu cầu ở đó - và ngăn chặn các quốc gia giàu có hơn phải xếp hàng.
